1. Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej we Lwowie (ul. Zielona).
2. Korpus Kadetów nr 1 Marszałka Józefa Piłsudskiego we Lwowie.
Tadeusz uczęszczał do tej szkoły od 1 września 1937 roku do 31 sierpnia 1939 roku. Wybuch II Wojny Światowej zatrzymał jego edukację w tej szkole w III Kompanii (w trzeciej klasie). W końcu lat 30-tych korpus ten stał się jedną z przodujących szkół w Polsce. Zdecydowały o tym doskonałe warunki lokalowe i szeroko rozwinięta politechnizacja oraz wspaniała kadra wychowawczo-dydaktyczna. Wychowanie młodzieży kadeckiej opierano na tradycji szkół rycerskich opartych o silny charakter, nieugiętość w honorze, wysokie poczucie obowiązku, solidarność i pracę twórczą opartą na wysiłku duchowym. Wychowankom towarzyszyły hasła: Chcieć to móc. Do odważnych należy świat. Zwyciężyć i spocząć na laurach – to klęska. Być pokonanym i nie ulec – to zwycięstwo. Pamiętaj, żeś miał honor być kadetem. Wykładano przedmioty właściwe dla gimnazjów typu matematyczno-przyrodniczego. Dużo miejsca zajmowały przedmioty z wojskowości i wychowanie fizyczne. Szczególnie uzdolnieni pracowali w kółkach zainteresowań: literackim, historycznym, sztuk pięknych, fotograficznym, krótkofalarskim, teatralnym, przyjaciół Huculszczyzny, Wilna, Śląska, orkiestra. Kształcony był patriotyzm z poszanowaniem odmienności religijnej i narodowościowej idei Rzeczpospolitej Trojga Narodów jako konfederacji państw: Polski, Litwy i Ukrainy.
3. Dziesięcioletnia Szkoła z rosyjskim językiem nauczania w Semipałatyńsku.
4. Oficerska szkoła broni pancernej w Chełmie
Na przełomie roku 1944/45 przechodził w tym budynku szkolenie taktyczne na dowódcę czołgu Tadeusz Bielak. Ponieważ w armii brakowało około 25 tysięcy oficerów, więc aby nim zostać, wystarczyło w tamtych czasach mieć dwie klasy gimnazjum. Tadeusz miał w tym czasie ukończone dwa lata Korpusu Kadetów. Program przewidywał 918 godzin szkolenia. Szkolenie przebiegało w okresie srogiej zimy. Wszyscy spali na podłodze ze słomą (w jednej izbie 12 osób), przykrywali się płaszczami. Brakowało wody, prądu, opału, łóżek, szyb w oknach. Pobudka odbywała się wg czasu moskiewskiego. Materiały powyższe podajemy na podstawie opracowania Cz. Grzelak „Wojenna edukacja 43-45”.
Oficerska Szkoła Broni Pancernej w Chełmie powstała rozkazem dowódcy WP z 19 października 1944 r. Otwarcie placówki nastąpiło 20 listopada 1944 r. W tym momencie w szkole było 350 podchorążych. Szkolenie trwało 4 miesiące. Szkołę umieszczono w budynku dawnego rosyjskiego urzędu gubernialnego, w okresie międzywojennym wykorzystywanego przez Wojewódzki Szpital Psychiatryczny (od 1932 r.). Chorych zlikwidowali Niemcy 12 stycznia 1940 r., którzy przejęli budynek na koszary SS (szwadronu konnego). Obok Szkoły Oficerskiej w budynku funkcjonowało dowództwo tworzonego w okolicach Chełma I Korpusu Pancernego (większość absolwentów trafiła do tej formacji i walczyła w składzie 2 AWP nad Nysą Łużycką). Były również inne wydarzenia. 2 marca 1945 r. 70 kursantów z dowódcą kompanii por. Stanisławem Kulikiem zbiegło do lasu. Część została wytropiona przez UB i zabita (7 osób), część trafiła do niewoli (49 osób) i została rozstrzelana pod Chełmem, a pozostali wraz z por. Kulikiem (który przyjął pseudonim „Wołyniak”) utworzyli oddział partyzancki. Szkoła funkcjonowała do lipca 1945 r., a następnie została przeniesiona do Modlina. W 1946 r. trafiła do Poznania i stała się podstawą Wyższej Szkoły Oficerskiej Broni Pancernej im. Stefana Czarnieckiego. Niestety według moich ustaleń nikt jeszcze nie opracował historii szkoły. W okresie istnienia szkoły wydawano pismo „Pancerni” jako gazetę Korpusu Pancernego (może tak są jakieś informacje).
Obok dawnego pałacu gubernatora, mieszczącego obecnie Medyczne Studium Zawodowe, z ambitnych planów władz rosyjskich związanych z budową dzielnicy gubernialnej, pozostał jeszcze jeden dosyć istotny ślad. Jest nim budynek przeznaczony dla urzędu gubernialnego, wykorzystywany obecnie przez Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Specjalistyczny. Wraz z pałacem został wykończony w okresie międzywojennym i od 1932 r. mieścił Wojewódzki Szpital Psychiatryczny, zlikwidowany prze Niemców w 1940 r. Po zakończeniu II wojny światowej został przekazany na potrzeby szpitalne, stając się z czasem jednym z wielu obiektów rozbudowywanej do dzisiaj placówki.
Według przyjętych w 1912 r. planów, budynek urzędu gubernialnego miał być jednym z głównych obiektów wznoszonej dzielnicy gubernialnej. Monumentalny gmach miał powstać jako zachodnia pierzeja olbrzymiego placu, stanowiącego centrum dzielnicy gubernialnej. Głównym elementem placu miał być usytuowany w centrum potężny sobór prawosławny. Północną pierzeje miał tworzyć pałac gubernatora, otoczony sporym parkiem. W południowo-zachodnim narożniku placu (na południe od urzędu gubernialnego) miał powstać kantor pocztowo-telegraficzny. Do realizacji inwestycji przystąpiono jesienią 1913 r. 24 maja 1914 r. uroczyście wmurowano kamień węgielny pod budynki gubernialne. Prace budowlane realizowane przez kolejny rok postępowały dosyć sprawnie. Władze powołanej guberni, zmuszone do korzystania z wynajętych budynków (utworzony urząd gubernialny znalazł lokum przy ulicy Siedleckiej 5, w domu Izaaka Lipkowicza), były zainteresowane szybkim ukończeniem prac. Najbardziej zaawansowana była budowa urzędu gubernialnego oraz pałacu gubernatora. Budowę próbowano kontynuować nawet po wybuchu I wojny światowej. Jednak niekorzystny dla Rosji przebieg działań wojennych i konieczność ewakuacji administracji carskiej z Chełma, wymusił ostatecznie przerwanie budowy.
Niewykończone budynki początkowo wykorzystywały wojska austriackie (na potrzeby szpitala wojskowego), a po odzyskaniu niepodległości polskie formacje wojskowe. Część budynków zajęli ubodzy mieszkańcy miasta. Większość rozpoczętych gmachów rozebrano, wykorzystując surowiec między innymi do budowy Magistratu. Pod koniec lat dwudziestych dwa w najlepszym stanie budynki, w tym gmach urzędu, postanowiono przeznaczyć na Wojewódzki Komunalny Szpital Psychiatryczny. Według informacji z książki Kazimierza Czernickiego („Chełm. Przeszłość i pamiątki”, wydanej w 1936 r.) pomysł został sformułowany podczas wizyty Ministra Komunikacji Pawła Romockiego. 25 stycznia 1929 r. zawiązano Międzykomunalny Związek dla Budowy i Utrzymania Szpitala Psychiatrycznego w Chełmie. Projekt szpitala przygotował inż. Władysław Klimczak, twórca Zakładu Psychiatrycznego w Kobierzynie pod Krakowem. Spory wpływ na kształt placówki wywarł także pierwszy dyrektor szpitala dr Ignacy Fuhrman. Szpital został uroczyście poświęcony 28 listopada 1932 r.
Budynek urzędu gubernialnego miał być głównym obiektem szpitala i w ramach przebudowy otrzymał zachowany do dzisiaj kształt. Jest to budowla trzykondygnacyjna, na planie litery C, z obszernym aneksem między skrzydłami (od zachodu).Piętnastoosiowa elewacja główna posiada szeroki (siedmioosiowy) ryzalit środkowy, zwieńczony ciągłym murkiem attykowym. Dwunastoosiowe elewacje boczne posiadają ryzality flankujące, trójosiowy od wschodu i dwuosiowy od zachodu. Ponadto elewacje ozdobiono boniowaniem (na wysokości parteru), podokiennikami oraz wydatnym gzymsem wieńczącym. Budynek przykrywa dwuspadowy dach, lekko podniesiony w części centralnej (nad ryzalitem głównej fasady).
Szpital psychiatryczny został zlikwidowany przez Niemców na początku okupacji. 12 stycznia 1940 r. oddział SS dokonał likwidacji 440 pacjentów (mogiła zamordowanych pacjentów znajduje się w północno-zachodniej części posesji szpitalnej). Budynek przyjęła żandarmeria niemiecka, chociaż szpital psychiatryczny w Chełmie nadał istniał (jako „Irrenanstalt Cholm”) w dokumentach niemieckich. Był fikcyjnym miejscem likwidacji chorych psychicznie z terenu Rzeszy w ramach operacji „T 4” (funkcjonującej także jako akcja „Eutanazja”). Po zakończeniu okupacji niemieckiej, budynek przejęły formacje Ludowego Wojska Polskiego. Od sierpnia 1944 r. do lutego 1945 r. w gmachu miał siedzibę sztab I Korpusu Pancernego, organizowanego w okolicach Chełma (głównie w rejonie Sawina). Fakt upamiętnia tablica umieszczona w 1988 r. na fasadzie budynku. I Korpus Pancerny, zwany po zakończeniu walk Drezdeńskim, jako autonomiczna formacja II Armii Wojska Polskiego, uczestniczył (w sile ponad 11 tysięcy żołnierzy i 350 wozów bojowych) w walkach nad Nysą Łużycką, w rejonie Drezna i Budziszyna, kończąc szlak bojowy na terenie Czech. Od listopada 1944 r. w budynku funkcjonowała także Oficerska Szkoła Broni Pancernej, w której wyszkolono ponad 1000 oficerów różnej specjalności. Z czasem placówka została przeniesiona do Modlina, a następnie do Poznania. Obecnie jej tradycje kontynuuje Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Pancernych im. Stefana Czarnieckiego w Poznaniu.
W 1946 r. budynek został przejęty na potrzeby Szpitala Miejskiego, kontynuującego tradycje dawnego Szpitala Św. Mikołaja z okresu międzywojennego (funkcjonującego przy ul. Hrubieszowskiej). W kolejnych latach placówka ulegała stopniowej rozbudowie, w wyniku której powstawały kolejne bloki szpitalne oraz kolejne wydziały. W listopadzie 1983 r. wojewoda chełmski podjął decyzję o budowie nowoczesnego obiektu ze środków wojewódzkich. Niestety inwestycja, mimo wykończenia znacznej części budynku, nie został jeszcze do końca zrealizowana. Chełmski szpital wraz z kolejnymi zmianami administracyjnymi, funkcjonował pod różnorodnymi nazwami, między innymi jako Wojewódzki Szpital Zespolony, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. dr Ludwika Rydygiera w Chełmie (fakt nadania imienia tego zasłużonego polskiego lekarza, żyjącego w latach 1850-1920, upamiętnia tablica umieszczona na fasadzie prezentowanego budynku), a obecnie jako Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Specjalistyczny.
Mimo dobrego zachowania, budynek urzędu gubernialnego najczęściej rzadko kojarzony jest z planami rosyjskimi z początków XX w. Traktowany obecnie przede wszystkim jako szpital, niewątpliwie godny jest zainteresowania, zarówno z racji walorów architektonicznych, jak i wartości historycznej.
Przesyła fotografię budynku, fotografię tablicy poświęconej I Korpusowi oraz mój tekst o budynku urzędu gubernialnego.
Ustalenia pochodzą z:
- S. Rutkowski, Zarys dziejów polskiego szkolnictwa wojskowego, Warszawa 1993 r.
- A. Rybak, Czasopisma chełmskie okresu II wojny światowej (1 września 1939-9maja 1945), /w:/ Rocznik Chełmski, t. 5 z 1999 r.
- R. Wnuk, Lubelskie Okręg AK, DSZ i WiN 1944-1947, Lublin 2000 r.
Dziękujemy za materiały Panu Przewodnikowi Muzeum Chełmskiego Zbigniewowi Lubaszewskiemu.